W całej swej historii Kościół nigdy nie zniósł, ani nie zakazał prawowiernych form liturgicznych, co byłoby całkowicie obce Duchowi Kościoła. Liturgia prawowierna - to znaczy wyrażająca prawdziwą wiarę - nigdy nie jest kompilacją wytworzoną według kryteriów pragmatycznych, związanych z różnymi ceremoniami, które można by kształtować na sposób pozytywistyczny i arbitralny - dzisiaj tak, a jutro inaczej. Prawowierne formy obrzędu są żywymi rzeczywistościami, zrodzonymi z miłosnego dialogu między Kościołem i Jego Panem. Są one dla życia Kościoła sposobami wyrazu, w których została skondensowana wiara, modlitwa i samo życie pokoleń, oraz w których ucieleśniło się w konkretnym kształcie zarazem działanie Boga i odpowiedź człowieka. Ryty tego rodzaju mogą obumrzeć, jeśli zniknie ich historyczny nośnik, albo gdy zostanie on wprowadzony w inne ramy życia. Władza Kościoła może określić i ograniczyć używanie rytów w różnych sytuacjach historycznych - ale nigdy nie zabrania ich w ogóle i po prostu! I tak właśnie sobór zarządził reformę ksiąg liturgicznych, ale nie zakazał ksiąg wcześniejszych.

Aż do soboru obok rytu rzymskiego istniały: ryt ambrozjański, ryt mozarabski z Toledo, ryt z Braga, ryt kartuski i karmelitański oraz - najbardziej znany - ryt dominikański, a być może jeszcze inne ryty, których nie znam. Nikt nigdy nie gorszył się, że dominikanie - często obecni w naszych parafiach - nie odprawiają tak jak proboszczowie, lecz mają swój własny ryt. Nie mieliśmy żadnych wątpliwości, że ich ryt jest tak samo katolicki, jak ryt rzymski, i byliśmy dumni z tego bogactwa, polegającego na posiadaniu wielu różnych tradycji” (kardynał Joseph Ratzinger, Wykład wygłoszony w Rzymie w dniu 24 X 1998 do uczestników pielgrzymki wiernych tradycji łacińskiej).

Ryt to reguły, według których przebiegać ma nabożeństwo albo jakaś czynność liturgiczna (np. chrzest). Kościół nadaje swym uroczystościom stałą formę w oparciu o przepisany ryt (obrzęd).

W ciągu wieków jesteśmy świadkami różnych rytów, różnych sposobów sprawowania Najświętszej Ofiary. Ustanowienie Najświętszej Ofiary Mszy miało miejsce w czasie Ostatniej Wieczerzy. Ostatnia Wieczerza stała się - jak pisze najwybitniejszy polski liturgista, bł. abp Antoni J. Nowowiejski - „jądrem”, do którego przyrosły w późniejszym okresie obrzędy, śpiewy, rytuały. Msza Wieczernika była pierwszą odprawioną Mszą. Zbawiciel przekazał wówczas apostołom wzór do naśladowania, „matrycę” Mszy, z której mieli oni realnie „powielać” przemianę chleba i wina zmieszanego z wodą w Ciało i Krew ofiarującego się Boga Wcielonego i spożywać ten Boski Dar. Jezus Chrystus nie tylko przekazał apostołom wzór, ale sam odprawił pierwszą w historii Mszę. Od tej chwili kapłani katolickiego Kościoła, którzy posiadają jedyną legalną sukcesję od apostołów, po dzień dzisiejszy odnawiają zbawczą Ofiarę Chrystusa.

Z fragmentów zawartych w Ewangeliach, Listach i Dziejach Apostolskich wyłaniają się istotne elementy Eucharystii: 1) chleb i wino są zanoszone do ołtarza; 2) kapłan dokonuje dziękczynienia za dary; 3) bierze chleb, błogosławi i wymawia słowa konsekracji; 4) czyni to samo z winem; 5) konsekrowany Chleb, będący już Ciałem Chrystusa, jest łamany i rozdawany ludziom w Komunii, jak czyni to wcześniej kapłan z Chlebem konsekrowanym i Winem, które spożywa. Jedynymi osobami predestynowanymi do powtarzania Najświętszej Ofiary zostali apostołowie i ich następcy.

Liturgiści badający Mszę św. w pierwszych wiekach borykają się z brakiem źródeł historycznych. Pierwsze trzy wieki chrześcijaństwa zasnuwa, jak pisze abp Nowowiejski, „cień mistyczny”, który uniemożliwia jednoznaczne określenie kultu chrześcijańskiego. W stosunku do omawianego okresu dysponujemy jedynie kilkoma źródłami historycznymi.

     Msza czasów apostolskich nie różniła się prawdopodobnie wiele od Mszy w Wieczerniku. Jej istotne elementy: modlitwa dziękczynna, konsekracja chleba i wina, przekazane przez Chrystusa, zostały raz na zawsze ustalone i od tego czasu nie zmienione. Przetrwały do dziś dnia, a wszelkie zmiany były traktowane jako odstępstwo.

     Przełomowym wiekiem w dziejach Kościoła był wiek IV. W 313 r. Konstantyn wydał w Mediolanie edykt tolerancyjny dla chrześcijan. Analizując szczupłe przekazy źródłowe tamtego okresu możemy stwierdzić, że w IV w. Msza dzieliła się na dwie części: Mszę katechumenów, dostępną dla wszystkich i Mszę wiernych, zarezerwowaną jedynie dla ochrzczonych katolików. Od gór Kapadocji i wybrzeży Pontu, od Eufratu i katarakt Nilu aż do źródeł Rodanu i Renu, na płaszczyźnie górnej Italii i nad Bosforem, w epoce konstantynowskiej jeden tylko był ryt eucharystyczny służby Bożej. Z czasem w liturgii zaczęły się pojawiać różnice, w wyniku których doszło do wykształcenia się kilku rytów Mszy.

Obrządek, ryt, liturgia

Określeniami tymi opisuje się ustalony i powszechnie przyjęty sposób sprawowania obrzędów religijnych, ujednolicony i zebrany, najczęściej również spisany. Stanowi odzwierciedlenie duchowości - nauki, tradycji -- danego Kościoła, ich zewnętrzną formę. W Kościołach partykularnych pojęcie obrządku obejmuje również rozwiązania z zakresu organizacji Kościoła, organizacji roku liturgicznego i podobnych zagadnień.

W każdym z pięciu kanonicznych patriarchatów wczesnego chrześcijaństwa (Rzym, Antiochia, Aleksandria, Jerozolima, Konstantynopol) ukształtowała się wiązka obrządków, z reguły podobnych do siebie, za to wyraźnie różniących się od obrządków innych patriarchatów.

Z macierzystej Mszy, nazywanej umownie przez D. Cabrola „Mszą jerozolimską”, wykształciły się w głównych ośrodkach działalności Kościoła trzy grupy liturgiczne: antiocheńska, aleksandryjska i rzymska. Grupa antiocheńska, skupiająca obrządki syryjskie (jakobicki, maronicki i nestoriański) i grupa aleksandryjska, skupiająca obrządki północnoafrykańskie (koptyjski i abisyński), należą do licznej rodziny liturgii wschodnich. Pod wpływem prężnego w Kościele ośrodka cezaryjskiego, z rytu syryjskiego wyodrębniła się liturgia bizantyjska (św. Jana Chryzostoma, św. Bazylego i in.), a z tej z kolei liturgia ormiańska. Natomiast na zachodzie Europy w grupie rzymskiej wykształciły się cztery główne obrządki: właściwy rzymski, ambrozjański (mediolański), gallikański i mozarabski (istarraba, z arab. ‘zachowywać się jak Arab').

RODZINA RYTÓW ZACHODNICH

w patriarchacie rzymskim rozwinęły się następujące obrządki:

Ryt rzymski

Zrodzenie się rytu rzymskiego jest bezwzględnie związane z dwoma elementami: pojawieniem się Kanonu (gr. ‘drewniana listwa', ‘reguła', ‘norma') Mszy i wprowadzeniem do liturgii języka łacińskiego. Pierwsze teksty liturgiczne zaczęły być pisane pod koniec III w. Te, które przetrwały do naszych czasów pochodzą z poł. IV w. Ostatecznie liturgia uległa skodyfikowaniu za pontyfikatu papieży: św. Leona (440-446) i św. Grzegorza (590-604). Najdawniejszym formularzem eucharystycznym jest tzw. Kanon św. Hipolita Rzymskiego, nazywany także Apostolike Paradosis.

     Jak twierdzi przytłaczająca większość liturgistów, język łaciński wszedł do liturgii bardzo wcześnie. Już w I w. na terenach rzymskiej Afryki Płn. był szeroko stosowany, z Afryki przejął łacinę Kościół na terenie Hiszpanii. Wprowadzenie łaciny jako języka obowiązującego w Kościele przypisuje się papieżowi Damazemu (366-384). Aż po XIX w. papieże rzymscy stali na straży liturgii wschodnich, zagrożonych zanikiem, nawołując czy wręcz nakazując pielęgnowanie starych tradycji. Zastąpienie greki łaciną na pewno nie było więc przejawem ignorancji i barbarzyństwa papiestwa, ale raczej znakiem troski o dobro religii rzymskokatolickiej.

Doniosłe zmiany i wydarzenia związane z Mszą rzymską nastąpiły pomiędzy V a VIII w. W dużym stopniu przypadały one na pontyfikaty trzech wielkich papieży: św. Leona I (440-461), św. Gelazego I (492-496) i św. Grzegorza I (590-604). Kanon Mszy przyjął formę zbliżoną do Kanonu Mszy Trydenckiej. Ostatnie zmiany wprowadził św. Grzegorz Wielki.

Za pontyfikatu papieża Leona I Msza wyraźnie składała się z czterech części: Wstępu, Ofiarowania, Kanonu i Komunii. Sakramentarz Leonowy zawiera tylko niewielkie, ale za to istotne zmiany - wszystkie miały na celu podkreślenie ofiarnego charakteru Mszy i zwiększenie nabożeństwa do Najświętszego Sakramentu. Święty papież Grzegorz Wielki zaaprobował wszystkie zmiany św. Leona jako obowiązujące w całym Kościele, potwierdził wprowadzone przez papieża Symmacha (498-514) do Mszy uroczystych Gloria, wprowadził również w zastępstwie wcześniejszych litanii, rozpoczynających Mszę, śpiewane Kyrie eleison i przesunięcie modlitwy Pater noster z końca Mszy przed Komunię.

Msza, wzbogacona przez tradycję celtycką, powróciła do Rzymu pod koniec VI w. pełna pięknych modlitw i pieśni, by, już jako Msza św. Grzegorza, ordo romanus, rozpocząć tryumfalny pochód przez jeszcze pogańską część Europy.

Duży wpływ na formowanie się Mszy św. miała walka prowadzona przez Kościół z ruchami heretyckimi. Obawa przed przedostaniem się heretyckich poglądów do tekstów liturgicznych doprowadziła w 393 r. na synodzie w Hipponie i w 407 r. na synodzie w Kartaginie do wydania ostrzeżenia i zakazu korzystania z nowych formularzy liturgicznych zawierających błędy. W obrządkach wschodnich, które zostały skonfrontowane z herezjami znacznie wcześniej niż zachodnie chrześcijaństwo, również pewne elementy liturgii (np. Credo, gesty kapłana i wiernych w czasie konsekracji etc.) były zamanifestowaniem sprzeciwu względem herezji.

Protestantyzm podważył całkowicie katolicką naukę o Mszy św. - zanegował rzeczywistą obecność Pana Jezusa w Najświętszym Sakramencie, ofiarny charakter Mszy św., a także autorytet papieski w dziele kodyfikacji liturgii. Zebrany w grudniu 1545 r. w Trydencie sobór rozpoczął długotrwałe dzieło odnowy życia chrześcijańskiego. Ojcowie soborowi wypowiedzieli między innymi swoje zdanie na temat liturgii, akcentując konieczność łączności z rytem, którego początki sięgają Ostatniej Wieczerzy, a który formował się dzięki staraniom świętych Ojców Kościoła i papieży. Sobór zakończył swą działalność w 1563 r., ale kontynuowano postulowaną przez niego odnowę, której istotnym elementem była reforma Mszału. Prace zakończono pod przewodnictwem papieża św. Piusa V (1566-1572) w roku 1570.

Kolejnym zmianom liturgia uległa w czasie posoborowej reformy liturgii, wyrażonej głownie wprowadzeniem do liturgii języków narodowych oraz przekazania do użytku nowego mszału. Zawiera on obecny, znany powszechnie ryt Mszy.

Ryty rzymsko-monastyczne

utrzymane przez niektóre zakony: benedyktynów, dominikanów, karmelitów i kartuzów,

Msza dominikańska

Jak świadczy Humbert de Romans, dominikanie w początkach nie mieli odrębnej liturgii mszalnej, lecz używali takiej, jaka była w użyciu w miejscach ich zamieszkania. Każda prowincja miała swój charakter lokalny. Ale już w r. 1220, gdy odprawiano w Bolonii pierwszą kapitułę, pod przewodnictwem św. Dominika, zebrani bracia radzili nad ujednoliceniem liturgii w swoim zakonie.

Ostatnie wydanie mszału dominikańskiego dokonane zostało w r. 1908. Moment śmierci rytu dominkanskiego nastąpił kiedy faktycznie zabroniono go na kapitule generalnej Zakonu Kaznodziejskiego w 1965 r. Jedyna wspólnota dominikańska pielęgnująca stary ryt mszy dominikańskiej pozostająca w łączności z Rzymem to obecnie Bractwo św. Wincentego Ferreriusza (FSVF). Ponadto ryt dominikański wrócił na Papieski Uniwersytet Dominikański „Angelicum” w Rzymie, na razie Msza jest odprawiana raz w tygodniu.

Inne ryty zakonne - karmelitański, kartuski

Ryt karmelitański został zaniechany dużo wcześniej, przez samych zakonników jakiś czas po reformie trydenckiej - oba ryty były raczej rytami sensu stricto zakonnymi - dla mszy konwentu itd. podobnie jak ryt kartuski - zubożony do minimum odprawiany przy jednej świecy bez kadzidła, akolitek itp., a do mszy usługiwał tylko diakon.

Ryt ambrozjański

Pomimo wielu nacisków ze strony Rzymu zmierzających do ujednolicenia całej liturgii, ryt mediolański zachował swoją odrębność do dnia dzisiejszego. Kultywowany jest w miejscowej katedrze i niektórych parafiach archidiecezji mediolańskiej. Wywodzi się od św. Ambrożego z IV w. biskupa Mediolanu. Od obrządku rzymskiego różni się tylko szczegółami liturgicznymi. Np. znak pokoju znajduje się po modlitwie powszechnej, brak jest śpiewu „Baranku Boży”.

Rok zaczyna się pierwszą niedzielą Adwentu przy czym niedziel w adwencie jest sześć. Wielki Post zaczyna się w I Niedzielę Wielkiego Postu, a nie w środę popielcową.

Ryt galijski (gallikański)

Wywodzi się z rytów ambrozjańskiego i celtyckiego. Lata jego świetności przypadają na okres między V a IX wiekiem na terenach Galii. Stworzony prawdopodobnie przez świętego Marcina z Tours; używany w kościele galijskim do końca VIII wieku, kiedy to pod wpływem świeckich władz Cesarstwa Karolińskiego został zarzucony na rzecz obrządku rzymskiego; jego ślady pozostały w liturgii „rzymsko-liońskiej”, stosowanej w kilku diecezjach południowej Francji. Obok Lyonu inne metropolie Galii, jak Sens, Rouen, Narbonne, Paryż, zachowały obrządek galijski aż do XVI wieku. Do naszych czasów liturgia ta przetrwała na terenach diecezji Lyońskiej.

W liturgii ściśle gallikańskiej istniały elementy liturgii rzymskiej, wizygockiej i wschodniej. Charakteryzowała się długimi formułami modlitw, zmienionymi częściami modlitwy eucharystycznej (Kanonu). Dzieliła się na „Mszę katechumenów” i „Mszę wiernych”. Obydwie części były bardziej rozbudowane niż liturgia rzymska. We mszy galijskiej było więcej prefacji niż w klasycznym rycie rzymskim. Na kanwie kanonu liturgii gallikańskiej uformowana została III Modlitwa Eucharystyczna w mszale Pawła VI.

Ryt mozarabski (starohiszpański, wizygocki)

W stosunku do rytu galijskiego, ryt mozarabski okazał się bardziej trwałym. Jest to pozostałość po kościele hiszpańskim sprzed najazdu arabskiego; w niezajętej przez Arabów części Hiszpanii. Nazwa mozarabski związana jest z historią tego obszaru. Przez pewien czas chrześcijanie żyjący na terenach dzisiejszej Hiszpanii sprawowali swoją liturgię, gdy dominującą religią był islam. Dopiero w XI wieku daje się zauważyć na tym terenie oddziaływanie liturgii rzymskiej. Ryt zarzucony został w XI wieku na rzecz obrządku rzymskiego. Ryt obecnie używany w archikatedrze w Toledo w jednej z kaplic (pw. Bożego Ciała) w katedrze toledańskiej oraz, sporadycznie, w Salamance i kilku innych miejscowościach Hiszpanii. Rok zaczyna się w pierwszą niedzielę Adwentu przy czym niedzieli w Adwencie jest sześć.

W liturgii tej nie ma niezmiennego Kanonu lecz zestaw modlitw dostosowanych do celebrowanego obchodu. Specyficzną cechą liturgii mozarabskiej jest to, że posiada tzw. clamor - czyli zawołania, okrzyki typu: Deo gratias, Kyrie eleison itp. Niewykluczone, że może to być związane z wpływem muzyki islamu.

Do przechowania gotyckiej czyli mozarabskiej liturgii przyczynił się najwyższy dostojnik Kościoła hiszpańskiego Franciszek kardynał Ximenes de Cisneros (1436 -1517) od 1495 r. arcybiskup Toledo. Ustanowił dla kultu mozarabskiego osobną kaplicę przy katedrze toledańskiej z 13 kapłanami i ogłosił po raz pierwszy drukiem mszał i brewiarz mozarabski.

W 1990 r. msza mozarabska przeszła podobną reformę jak ryt rzymski, zachowując jednak wiele charakterystycznych elementów rytu, jak np. podział Hostii na 9 cząstek, symbolizujących kolejne wydarzenia z życia Zbawiciela. Liturgia może więc być (i najczęściej jest) sprawowana w języku hiszpańskim.

Ryt bragancki

Używany jest sporadycznie w archikatedrze w Braga (Portugalia). Powstał w VI w. z rytu rzymskiego oraz formuł miejscowych i został przyjęty przez Swebów. Obrządek ten zanikł w VII w zastąpiony liturgią mozarabską, a potem rzymską, lecz odrodził się w XII w. Obrządek ten, w przeciwieństwie do mozarabskiego, pozbawiony jest wschodnich naleciałości.

Ryt iryjski (irlandzki, celtycki)

Stworzony przez apostoła Irlandii świętego Patryka na podstawie obrządku gallikańskiego, odznaczał się w szczególności ścisłym oparciem hierarchii duchownej na hierarchii klasztornej. Z czasem ta liturgia zapanowała na terenie dzisiejszej Anglii i Irlandii (do XIIw.), Szkocji (do XI w.), a nawet sięgała swymi wpływami do dzisiejszej Francji i Italii. Schemat tej mszy był podobny jak we mszy gallikańskiej.

Ryt słowiański (głagolicki)

Jak głosi tradycja, stworzony został przez świętych Cyryla i Metodego na potrzeby ich misji wśród Słowian. Obecnie jest martwy, najdłużej przetrwał w Dalmacji - nie jest jednak jasne, czy rzeczywiście był to odrębny obrządek, czy po prostu w języku starosłowiańskim odprawiano liturgię rzymską, grecką bądź macedońską „Liturgię świętego Piotra”, łączącą elementy greckie i rzymskie. Jest wreszcie możliwe, że była to słowiańska wersja obrządku gallikańskiego.

Ryt zairski

Obrządek popularny w Afryce Środkowej od Burkina Faso aż po Madagaskar. Powstał po Soborze Watykańskim II. Jego cechą charakterystyczną jest włączanie elementów kultury afrykańskiej (np. tańca). (więcej przeczytaj tutaj - przyp. red.)

RODZINA RYTU ALEKSANDRYJSKIEGO

Ryt ten używany był głównie w patriarchacie aleksandryjskim Z pierwotnego jednolitego obrządku aleksandryjskiego, stworzonego, jak głosi tradycja, przez św. Marka, rozwinęły się dwa: koptyjski i etiopski (abisyński) - z językiem liturgicznym gyyz (staroetiopskim).

Koptyjski Kościół Katolicki

Pierwotny ryt aleksandryjski w V wieku uległ herezji monofizyckiej. W XVIII wieku część wiernych powróciła do Kościoła. Liturgia sprawowana jest po arabsku. Wiernych jest nieco mniej niż 1 mln.

Katolicki Kościół Koptyjski jest jednym z sześciu katolickich Kościołów wschodnich, mających rangę patriarchatów. Stanowi on część starożytnej wspólnoty chrześcijańskiej, sięgającej korzeniami czasów apostolskich, uważającej za swego założyciela i patrona św. Marka Ewangelistę.

Kościołem niekatolickim o rycie aleksandryjskim jest Koptyjski Kościół Ortodoksyjny o doktrynie monofizyckiej - przedchalcedońskiej.

Etiopski Kościół Katolicki

Również wywodzi się z tradycji aleksandryjskiej i również w części powrócił do Kościoła w XIX wieku. Obejmuje głównie terytorium Etiopii, główne centra to Asmara i Addis-Abeba. W liturgii używany jest język staroetiopski. Kościół liczy około 50.000 wiernych.

Kościołem niekatolickim o rycie aleksandryjskim w Etiopii jest Etiopski Kościół Ortodoksyjny o doktrynie monofizyckiej - przedchalcedońskiej.

RODZINA RYTU ANTIOCHEŃSKIEGO

Tworzą ją Kościoły powstały po powrocie do jedności z papieżem wiernych rozdzielonych herezją monofizytyzmu. W patriarchacie antiocheńskim i wyrosłym z niego jerozolimskim wykształciła się „Liturgia świętego Jakuba z Jerozolimy”, z której powstały obrządki: syryjski (zachodniosyryjski, syriacki), maronicki - stworzony przez świętego Marona, założyciela kościoła maronickiego, malankarski (syro-malankarski), ormiański, występujący w dwóch wersjach terytorialnych: libańskiej i lwowskiej (znanej m.in. z Polski), chaldejski (wschodniosyryjski, perski, asyryjski) oraz syro-malabarski, będący odmianą obrządku chaldejskiego.

Syryjski Kościół Katolicki

W liturgii tego Kościoła stosuje się język arabski, choć w niektórych wioskach w Syrii i na północy Iraku używa się jeszcze aramejskiego, którym mówił Jezus Chrystus. Obrządek sprawuje się głównie na terenie Iraku. Do niedawna liczba wiernych wynosiła ok. 90.000. W ostatnich czasach liczba ta mogła zmaleć na skutek prześladowań islamskich.

Kościołem niekatolickim o tym rycie jest Syryjski Kościół Ortodoksyjny - Kościół Syryjsko-Jakobicki o doktrynie monofizyckiej

Syro-malankarski Kościół Katolicki

Kościół posiada bardzo bogaty symbolicznie obrządek. Powstał w XX wieku jako powrót z herezji jakobickiej. Zbliżony do rytu syryjskiego. Liturgię sprawuje się w języku malayalam. Obejmuje terytorium głównie Indii, Pakistanu. Liczy nieco ponad 100.000 wiernych.

Kościół Syro-malankarski pozostawał w łączności z katolickim od wczesnych wieków. W IV stuleciu nawiązał on kontakt z Kościołami syryjsko-chaldejskimi (nestoriańskimi), od których przejął liturgię. W XVI w. misjonarze portugalscy, którzy przybyli wtedy do Indii, zaczęli latynizować ich obrządek i zwyczaje, co odepchnęło od łączności ze Stolicą Apostolską część wiernych, którzy połączyli się z jakobickim patriarchą Antiochii. Ale nawet wówczas wielu wiernych chciało ponownie połączyć się z Rzymem, co nastąpiło 20 września 1930 r.

Kościołem niekatolickim o tym rycie jest Syro-Malankarski Kościół Ortodoksyjny o doktrynie monofizyckiej.

Kościół Maronicki

Do obrządku należy ok. 350.000 wiernych. Rok dzieli się na 9 cykli liturgicznych i rozpoczyna w pierwszą niedzielę listopada. Występuje też 5 świąt szczególnych - św. Antoniego, zaśnięcia św. Marona, św. Jana Marona, świętych 40 męczenników (rycerzy straconych za wiarę w 320), i świętych 530 mnichów męczenników (z monastyru św. Marona z 517). Używają katechizmu prawosławnego, nie praktykują celibatu księży. Liturgia sprawowana jest w języku aramejskim.

RODZINA RYTU CHALDEJSKIEGO

Powstała po powrocie do jedności z papieżem wiernych rozdzielonych herezją nestorianizmu.

Chaldejski Kościół Katolicki

Kościół ten tworzą wierni, którzy w XV wieku przeszli na katolicyzm ze wspólnot chrześcijańskich na bliskim wschodzie. Centrum znajduje się w Bagdadzie. Do niedawna liczył ok. 200.000 wiernych.

Kościołem niekatolickim o tym rycie jest Kościół Asyryjski o doktrynie nestoriańskiej.

Syro-malabarski Kościół Katolicki

Tworzy go najliczniejsza grupa wiernych katolickich poza obrządkiem rzymskim. Wywodzi się z grup chaldejskich (sprzed nawrócenia) w Indiach. Powstała w XVII wieku dzięki pracom misjonarzy. Obecnie liczy ok. 1,5 mln osób.

W 1998 roku Ojciec Święty Jan Paweł II przyznał katolickiemu Kościołowi Syro-malabarskiemu w Indiach prawo do decydowania w sprawach liturgii. W 2005 roku w miejsce niektórych elementów rytu łacińskiego wprowadzono ceremonie bliższe kulturze indyjskiej, np. chrzest i bierzmowanie będą odtąd udzielane razem, a podczas ślubu, zamiast obrączek młoda para będzie mogła nałożyć na głowy korony z kwiatów.

Odpowiednikiem niekatolickim tego Kościoła jest diecezja Kościoła Asyryjskiego.

RODZINA RYTÓW ORMIAŃSKICH

Ormiański Kościół Katolicki

Wywodzi się z Armenii - pierwszego kraju na świecie, który ogłosił chrześcijaństwo religią państwową, wcześniej niż w cesarstwie rzymskim. Nastąpiło to prawdopodobnie za rządów króla Tyrydatesa III (298-330) już w 301 r., a więc w czasie, gdy na rozkaz cesarza Dioklecjana (284-305) w Rzymie trwały krwawe prześladowania chrześcijan. Ma dwa główne ryty - libański i lwowski, z których ten drugi znany jest w Polsce. Pochodzi od wiernych katolików pierwszych wieków (Syria przyjęła chrzest w III wieku), lecz po herezji monofizyckiej cześć wróciła dopiero w XVI wieku. Prześladowany jeszcze w XX wieku przez Turków, został zmniejszony liczebnie. Liczy około 100.000 wyznawców.

Ormianie znaleźli się na pograniczu Rzeczypospolitej już w XI i XII w. Głównymi ich ośrodkami były Lwów i Kamieniec Podolski. W 1630 r. Ormianie polscy, wyznający dotychczas monofizytyzm (uznawał on tylko jedną, boską naturę Chrystusa) przystąpili do unii z Rzymem, uznali dogmaty katolickie, zachowując własny obrządek i język staroormiański (grabar) jako język liturgiczny. W Polsce przebywa około 20 tys. Ormian. Liturgia odprawiana jest w języku staroormiańskim, zwanym grabar, jednak liturgia słowa jest po rosyjsku lub polsku, gdyż nie wszyscy uczestnicy Eucharystii znają język swoich przodków.

Wszystkie szaty liturgiczne i zwyczaje, obowiązujące w obu Kościołach, zostały zachowane. Trzeba mieć specjalne nakrycie głowy, przypominające kaptur mnisi, specjalną koronę, pantofle, gdyż w czasie Przeistoczenia kapłan powinien być bez butów, tak jak Mojżesz, któremu Pan polecił, aby zdjął sandały z nóg, gdyż miejsce, na którym stoi, jest święte.

Kościołem niekatolickim o rycie ormiańskim jest Ormiański Kościół Apostolski.

RODZINA RYTÓW BIZANTYJSKICH

Kościoły rytów bizantyjskich powstały po powrocie do jedności z papieżem wiernych rozdzielonych schizmą wschodnią 1054 roku.

Ryt patriarchatu konstantynopolitańskiego

W patriarchacie konstantynopolitańskim rozwinął się wyłącznie obrządek grecki (bizantyjski), oparty na liturgii świętego Jakuba z Jerozolimy, z zmianami wprowadzonymi przez świętego Bazylego i świętego Jana Chryzostoma. Prawosławne patriarchaty konstantynopolitański i moskiewski wymagały jednolitości obrządku, choć stosowanego w wielu różnych językach narodowych; dopiero w XX wieku pojawiły się sygnały osłabienia tego nacisku i dopuszczenia innych rytów wschodnich,

Katolicki Kościół Melchicki

Melchici to grupa prawosławna. Katolicy, którzy uznali prymat papieża, ale zachowali ryt, przyjęli nazwę obrządku melchickiego. Wywodzi się on z grupy wiernych, którzy będąc w obrządkach antiocheńskim lub aleksandryjskim nie ulegli herezji monofizyckiej. Odejście od łączności z papieżem dokonało się dopiero 5 wieków później. Część powróciła w XVIII wieku. Obecnie centrum znajduje się w Damaszku, a wiernych jest ok. 230.000.

Ryt italoalbański

Wyznawcami obrządku italoalbańskiego są potomkowie Albańczyków, którzy w połowie XV w. uciekli do południowych Włoch przed prześladowaniami ze strony Turków. Osiedlili się oni w dzisiejszej Kalabrii i na Sycylii i tam też do dzisiaj są główne ich skupiska. Obecnie istnieją dwie eparchie (diecezje): Lungro i Piana degli Albanesi oraz klasztor Grottaferrata koło Rzymu.

Kościoły greckokatolickie

Ryt ukraiński (obrządek ukraińsko-bizantyjski) jest najbardziej znany w naszym kraju. W Polsce istnieje także jedna wspólnota bizantyjska rytu słowiańskiego (obrządek słowiańsko-bizantyjski).

W ramach prób pojednania Prawosławnej Cerkwi Ruskiej i Katolickiego Kościoła łacińskiego, które podjęto na synodzie w Brześciu Litewskim w 1596 roku (Unia Brzeska), jako jeden z warunków postawiono zachowanie nienaruszonego obrządku greckiego (bizantyjskiego) w nabożeństwach cerkiewnych. W ciągu wieków w Cerkwi unickiej, zwanej później Kościołem greckokatolickim, dokonały się przemiany, które określa się jako latynizację, tzn. upodobnienie się obrządku bizantyjskiego (unickiego) do obrządku łacińskiego.

Obrządek bizantyjsko-słowiański w wersji synodalnej

Pod koniec minionego stulecia (XIX w.) na terenie Petersburga i Moskwy wśród inteligencji rosyjskiej i częściowo duchowieństwa prawosławnego rozpoczął się ruch prokatolicki. Zrodził się wówczas problem, jakiego obrządku mają się trzymać Rosjanie przystępujący do jedności z Kościołem łacińskim. Na przedstawioną kwestię Watykan odpowiedział: Nec plus, nec minus, nec aliter - nic nie dodawać, nic nie ujmować, nic nie zmieniać. Zyskali więc prawo zachowania własnego obrządku, zwanego niekiedy synodalnym. Pochodzi to stąd, że w roku 1700 Piotr I zniósł patriarchat moskiewski i dla zarządzania Cerkwią rosyjską ustanowił podległy sobie Święty Synod. Pod wpływem dekretów liturgicznych tego Synodu obrządek bizantyjsko-
-słowiański nabrał cech liturgicznych właściwych narodowej Cerkwi Rosyjskiej.

     W obrządku bizantyjsko-słowiańskim odprawia się niekiedy Świętą Liturgię i w innych ośrodkach, dla potrzeb określonych grup i wspólnot zakonnych. Ponadto należy dodać, że praktykowanie tego obrządku w Polsce jest wyrazem duchowego sięgania do spuścizny misji świętych Cyryla i Metodego, którzy jako pierwsi wprowadzili do Liturgii język cerkiewno-słowiański (zarówno do liturgii bizantyjskiej, jak i łacińskiej). Ponadto obrządek bizantyjsko-słowiański chce być narzędziem przybliżającym tradycję liturgiczną Prawosławia katolikom rzymskim.

Jedność w różnorodności

Widzimy jak różnymi drogami potoczyły się losy liturgii na Zachodzie i Wschodzie Europy. Kościół rzymski dopuszczał różne ryty w ramach swej jednolitej struktury administracyjnej. Natomiast poszczególne ryty wschodnie (np. bizantyjski) są używane przez różne Kościoły od siebie niezależne.

Uczestniczenie w Mszach sprawowanych w innych obrządkach, łącznie z przyjmowaniem Eucharystii, jest jak najbardziej dozwolone z racji tego, że są to wszystko Kościoły pozostające w łączności z Rzymem. Powinno się jednak dołożyć wszelkich starań - podobnie zresztą jak w przypadku uczestniczenia we Mszy w rycie rzymskim - do zrozumienia liturgii, co bywa często trudne, zwłaszcza z powodu bariery językowej. Jednak warto pokonywać te trudności, aby odkrywać całe bogactwo Kościoła.

Bibliografia

Comunio, nr 4(76), Rok XIII 1993

Kunzler M. Liturgia Kościoła, seria Amateca tom III, Poznań 1999

Msza święta, red Świerzawski W., seria Misterium Christi tom III, Kraków 1993

Nadolski B., Liturgika, t. 1-4, Poznań 1989-1992

Nadolski B., Wprowadzenie do Liturgii Kraków 2004

Nojszewski A., Liturgia Rzymska, Warszawa 1913

Nowowiejski A. abp, bł., Msza święta. Wykład liturgii Kościoła Katolickiego, Płock 1993

Roberson Ronald G., Chrześcijańskie Kościoły Wschodnie, Bydgoszcz 1998

Sinka T., Zarys liturgiki, Gościkowo-Paradyż 1988

Stefański J., Modlitwy Eucharystyczne w posoborowej reformie liturgicznej, Gniezno 2002

www.ekai.pl

www.forum.pascha.org.pl

www.opoka.org.pl