Termin „bazylika” pochodzi z języka greckiego. Początkowo nazywano tak halę królewską w Atenach. W starożytnej Grecji, a następnie w Rzymie tym mianem określano budynki wykorzystywane do celów politycznych i gospodarczych. W Rzymie w okresie republiki bazylika była siedzibą trybuna ludu i wyższych urzędników. W okresie cesarstwa bazyliki używano jako hali targowej, urzędował w niej także przedstawiciel władzy - pretor, były tam dla niego i dla sędziów przygotowane specjalne miejsca. W bazylikach odbywały się spotkania, dysputy, posiedzenia sądu, ćwiczenia. Bazyliki były też miejscem spacerów. Istniały bazyliki prywatne stanowiące część kompleksów pałacowych, w których urządzano przyjęcia. Służyły one także celom kultycznym w ramach rodziny czy wspólnoty.

Izydor z Sewilii tak mówi o sali królewskiej:

Dawniej było to mieszkanie króla, obecnie zaś boskie świątynie nazywają się bazylikami, ponieważ dokonuje się cześć i składana jest ofiara Bogu, królowi wszystkich.

Architektonicznie klasyczna bazylika charakteryzuje się obszerną halą wejściową z trzema albo nawet pięcioma nawami z podwyższoną nawą środkową. Naprzeciw wejścia umieszczano trybunę przeznaczoną dla pretora.

Cztery bazyliki papieskie, zwane większymi, znajdują się w Rzymie. Są to kościoły: św. Jana na Lateranie, św. Piotra na Watykanie, św. Pawła za Murami i Matki Bożej Większej.

Najważniejsza jest pierwsza z nich, bo jest katedrą papieża. Stąd nazywa się ją „matką wszystkich kościołów”. Zostało to wskazane w konstytucji papieża Grzegorza IX Super universa w 1372 r. oraz potwierdzone przez papieża Piusa V w konstytucji Infirma aevi z 1569 r.

Przez wieki bazyliki te nazywano patriarchalnymi. Określenie to pochodzi stąd, że cztery rzymskie bazyliki były bazylikami patriarchów: Zachodu (św. Jana na Lateranie), Konstantynopola (św. Piotra), Aleksandrii (św. Pawła za Murami) i Antiochii (Matki Bożej Większej). Bazyliki te zawierały dodatkowe kompleksy zabudowań przeznaczone na mieszkanie patriarchy.

Po uznaniu patriarchatu w Jerozolimie patriarsze przydzielono bazylikę św. Wawrzyńca za Murami. Świątynia ta nie jest jednak uznawana za bazylikę większą.

W grudniu 2006 roku papież Benedykt XVI postanowił, że cztery rzymskie bazyliki, zwane do tej pory patriarchalnymi, otrzymają miano papieskich. Kard. Cordero Lanza di Montezemolo, który o tym informował, wyjaśnił, że dotychczasowe określenie bazylik jako „patriarchalnych” mogło nasunąć błędne podejrzenie, że podlegają one papieżowi jako patriarsze Zachodu i przypomniał, że Benedykt XVI zrezygnował z tego tytułu.

Poza Rzymem znajdują się tylko dwie bazyliki większe: św. Franciszka i Matki Bożej Anielskiej w Asyżu.

Tytuł bazyliki większej niesie z sobą przywileje. W tych świątyniach umieszczony jest tron papieża, na którym tylko papież może zajmować miejsce. Po XIII wieku umieszczano w nich także tzw. ołtarz papieski, przy którym celebrować może tylko papież albo ktoś inny na mocy przywileju. Ten przepis został złagodzony przez papieża Pawła VI. Kolejnym przywilejem jest prawo używania tintinnabulum, tj. specjalnego dzwonka na drążku, na którym umieszczony jest wizerunek patrona bazyliki. W tych świątyniach można było używać specjalny baldachim zwany padiglione, który był noszony przed duchowieństwem. Duchowe przywileje bazylik to związanie z nimi pewnych odpustów. Widocznym znakiem szczególnych odpustów w roku jubileuszowym jest otwieranie drzwi świętych (porta sancta).

W kalendarzu liturgicznym obchodzona jest corocznie rocznica poświęcenia bazylik papieskich. Wydarzenie to obchodzimy: 9 listopada (święto) - św. Jana na Lateranie, 18 listopada (wspomnienie dowolne) - św. Piotra na Watykanie oraz w tym samym dniu - św. Pawła za Murami i 5 sierpnia (wspomnienie obowiązkowe) - Matki Bożej Większej.

Od XVI w. podobnych przywilejów, jakie mają bazyliki większe, udzielano innym kościołom, początkowo tylko w Rzymie. Od XVIII w. kościoły te zaczęto nazywać bazylikami mniejszymi. Przepisy w tym względzie były wydawane kilkakrotnie w ostatnich kilkudziesięciu latach: 1968, 1975 i 1989.

Udzielenie przywileju używania nazwy bazyliki mniejszej podkreśla związek tej świątyni ze Stolicą Piotrową i znaczenie tego kościoła w danej diecezji. Warunkiem udzielenia przywileju jest wzorcowe sprawowanie liturgii, odpowiedni poziom duszpasterstwa, szersze oddziaływanie duchowe i duszpasterskie.

W Polsce godność bazyliki mniejszej uzyskały kościoły katedralne, pierwszym była katedra w Krakowie (XVIII w.), potem we Włocławku (1907), we Lwowie i Płocku (1910), Gnieźnie (1931) i następnie wiele innych; sanktuaria maryjne: w Dąbrowie Górniczej (1901), na Jasnej Górze (1906) i inne oraz znaczniejsze kościoły, np.: Salezjanów w Warszawie (1923), Św. Mikołaja w Gdańsku (1928), św. Jana w Toruniu (1935) i inne.

Bazylika św. Jana na Lateranie była częścią rezydencji papieży od 313 r., gdy Konstantyn Wielki przekazał koszary gwardii papieżowi Milcjadesowi. Pierwsza pięcionawowa bazylika została ukończona w 318 r. i poświęcona w 324 r. W 896 r. budynek został uszkodzony przez trzęsienie ziemi, w 911 r. - odbudowany. W 1300 r. papież Bonifacy VIII ogłosił w tej bazylice Rok Święty - po raz pierwszy w historii.

W XIV w. bazylika została zniszczona przez pożary. Po powrocie papieża Grzegorza XI z Awinionu, gdy Lateran był zniszczony, siedzibą papieża stał się Watykan. W XV w bazylikę odbudowano, w kolejnych wiekach była przebudowywana.

Fasada główna budynku została zaprojektowana w stylu klasycznym. Pod gzymsem znajduje się napis: Omnium Ecclesiarum Urbis et Orbis Mater et Caput (matka i głowa wszystkich kościołów miasta i świata), bo świątynia ta jest katedrą papieży, którzy są zwierzchnikami całego Kościoła. Fasadę wieńczy 15 figur doktorów Kościoła. W centralnej części znajduje się rzeźba Chrystusa. Środkowe drzwi przy wejściu pochodzą z kurii znajdującej się przy Forum Romanum. Po prawej stronie jest Święta Brama. Po lewej stronie znajduje się rzeźba przedstawiająca cesarza Konstantyna, po stronie lewej jest część fresku Giotta ukazująca Bonifacego VII ogłaszającego Rok Święty. W niszach filarów ustawiono posągi dwunastu apostołów. Sufit ozdobiono godłami trzech papieży. Ołtarz główny osłania baldachim z XIV w. Posadzka pochodzi z XV w., jest wzorowana na stylu Cosmatich. Nawę główną zamyka apsyda z bogatą mozaiką. W jej centralnej części znajduje się krzyż. W bocznych kaplicach spoczywają papieże i kardynałowie.

Z bazyliką sąsiaduje klasztor z pięknym dziedzińcem i pałac apostolski. Freski na ścianach ukazują historię Bazyliki. Transept jest połączony baptysterium w kształcie rotundy. Na środku transeptu znajduje się tabernakulum z XIV w. Do kościoła przylega budynek, w którym znajduje się kaplica papieska Sancta sanctorum z obrazem Chrystusa Acheiropoieton. Obraz można zobaczyć przez okratowane okienko, do którego prowadzą Święte Schody przywiezione przez św. Helenę, matkę Konstantyna z Jerozolimy do Rzymu. Pochodzą - zgodnie z tradycją - z pałacu Poncjusza Piłata i po nich stąpał Chrystus. Pokryte są drewnianą okładziną i wchodzi się po nich tylko na kolanach. Na placu przed bazyliką znajduje największy z 13 egipskich obelisków - ma 31 metrów, a z cokołem 47 m.

Pierwsza bazylika św. Piotra pochodziła z 4 roku po Chrystusie. Do świątyni wchodziło się przez otwarty dziedziniec z kolumnami, następnie przechodziło się do westybulu, skąd dopiero było wejście do właściwej świątyni. Kościół ten był pięcionawowy. Nawa środkowa była dwukrotnie większa od bocznych. Ściany nawy głównej były wsparte kolumnami otwierającymi się na górze rzędami okien. Nawa była zamknięta półokrągłą arkadą, za którą leżał transept - nawa poprzeczna o tej samej wysokości. Na osi nawy była apsyda półokrągła. Tutaj mieścił się grób św. Piotra.

W 1506 r. papież Juliusz II zburzył tę świątynię, by na jej miejscu zbudować nowy kościół ze znaną nam kopułą wg planu Michała Anioła. Została konsekrowana 18 listopada 1626 r. Jest to drugi pod względem wielkości kościół na świecie o powierzchni 23 000 m². Leży ona na miejscu grobu św. Piotra. W niej także znajdują się groby innych papieży, w tym Jana Pawła II.

Do bazyliki wchodzi się przez plac św. Piotra otoczony kolumnadą Berniniego. Nad wejściem znajduje się sala połączona z pałacem papieskim, z której balkonu papież udziela błogosławieństwa Urbi et Orbi (miastu i światu). Fasadę wieńczą rzeźby Chrystusa oraz apostołów (z wyjątkiem św. Piotra) oraz Jana Chrzciciela.

W przedsionku znajduje się mozaika przedstawiająca Chrystusa ratującego apostołów na wzburzonym morzu. Z przedsionka do wnętrza bazyliki prowadzi pięcioro drzwi, w tym „drzwi święte”. Od strony bazyliki zasłania je mur, który zostaje zburzony po ogłoszeniu roku świętego.

W centralnej części świątyni znajduje się ołtarz papieski pod baldachimem z brązu. Brąz do wykonania konfesji św. Piotra pochodzi z dekoracji frontu i sklepienia przedsionka Panteonu.

Po stronie prawej ołtarza papieskiego umieszczono posąg błogosławiącego św. Piotra.

Bazylikę otaczają rzeźby przedstawiające Ojców Kościoła.

Na posadzce zaznaczono długość kościołów chrześcijańskich, w tym Bazyliki Mariackiej Wniebowzięcia NMP w Gdańsku (103,5 m długości wobec 211 m - Bazyliki św. Piotra).

Do naw bocznych przylegają liczne kaplice ze wspaniałymi dziełami sztuki, m.in. z Pietą wykonaną w XV w przez Michała Anioła.

Bazylika św. Pawła za Murami powstała około 400 roku przy Via Ostiense. Była budowana przez cesarzy Teodozjusza I, Arkadiusza i Walentyniana II. Nad grobem św. Pawła zbudowano początkowo niewielką kaplicę, spłonęła ona w 1823 i została dokładnie odbudowana. Ponowne poświęcenie bazyliki nastąpiło w 1854 r.

Do bazyliki wchodzi się przez dziedziniec otoczony granitową kolumnadą, w którego środku stoi figura św. Pawła z mieczem. Świątynię poprzedza ozdobna fasada ze złotą mozaiką. Pomiędzy oknami widnieją wizerunku proroka Izajasza, Jeremiasza i Ezechiela oraz Daniela. Nad nimi widać scenę, na której Baranek Boży poi trzodę w czterech rzekach symbolizujących cztery Ewangelie. Tympanon wieńczący fasadę ozdobiony jest mozaiką z Chrystusem na tronie, otoczony przez świętych Piotra i Pawła.

Bazylika ta ma 5 naw, podzielonych przez 80 kolumn. Pod łukiem tęczowym umieszczony jest grób św. Pawła. Na ścianach naw znajdują się medaliony z wizerunkami kolejnych papieży. Poprzeczna nawa połączona jest z kaplicami. Po lewej stronie znajduje się kaplica Najświętszego Sakramentu, w której jest krucyfiks z XIII w. oraz drewniany posąg św. Pawła ze śladami ognia, który zniszczył świątynię w XIX w. Obok bazyliki jest klasztor, którego dziedziniec otaczają krużganki z XIII w. z delikatnymi kolumienkami, niejednokrotnie zdobionymi mozaikami.

Bazylika Matki Bożej Większej powstała w V wieku. Jest to na Zachodzie najstarsza bazylika poświęcona czci Najświętszej Maryi Panny, zbudowana po Soborze Efeskim (431), na którym ogłoszono dogmat o Bożym macierzyństwie NMP. Jest położona na Wzgórzu Eskwilińskim. Zgodnie z legendą w 352 r. papież Liberiusz i Rzymianin Jan ujrzeli we śnie Matkę Boską, która powiedziała im, że w miejscu, w którym w środku lata spadnie śnieg - zostanie zbudowany kościół. W nocy z 4 na 5 sierpnia 352 r. istotnie wzgórze Eskwilińskie pokrył śnieg.

Do budowy świątyni wykorzystano kolumny ze znajdującej się w tym miejscu świątyni Junony.

W XIII w. papież Mikołaj V zlecił dobudowanie apsydy i transeptu. W XVIII w. została wykonana obecna fasada kościoła.

Bazylika ta najlepiej zachowała pierwotną konstrukcję. Przy niej znajduje się romańska kampanila o wysokości 75 m - najwyższa w mieście. Wchodzi się do niej przez piękną fasadę z pięcioma wejściami i arkadową loggią. Wnętrze podzielone jest na 3 nawy kolumnami jońskimi. Posadzka jest mozaikowa, wykonana przez Cosmatich w XII w. sufit kasetonowy pochodzi z XVI w.

Wzdłuż ściany nawy głównej zawarto mozaiki z V w. ze scenami ze Starego Testamentu. Na łuku tęczowym są sceny z życia Matki Bożej. Pośrodku łuku przedstawiono tron Boga Ojca pomiędzy św. Piotrem i Pawłem oraz symbole ewangelistów.

W apsydzie jest scena koronacji Matki Bożej. W baldachimie nad ołtarzem głównym znajdują się relikwie świętego żłóbka.

Do bocznej nawy przylega baptysterium z freskami, jeden z obrazów przedstawia zamek w Malborku. W kaplicy Pawłowej jest wizerunek św. Kingi.

Przed bazyliką stoi kolumna z bazyliki Maksencjusza, na której jest figura Matki Bożej.